Reportage: de landbouwstaking van 1923 op Oostflakkee

In het voorjaar van 1923 is heel wat afgefietst tussen Flakkeese dorpen. Voor het derde jaar op rij werd loonsverlaging afgekondigd voor de landarbeiders. Zou het de prille vakbonden lukken zich te verenigen voor een passend antwoord? Een felle staking brak uit die het culturele en sociale leven op oostelijk Flakkee tot op de dag van vandaag veranderde. In de komende zes weken een reconstructie van gebeurtenissen.

Door Frank/Janine Boerboom

Indien je de positie van landarbeiders 100 jaar geleden naar heden zou verplaatsen zou je ze kunnen vergelijken met onze arbeidsmigranten; volledig afhankelijk van hun patroon; werk kwijt - huis kwijt. Verschil dat ze hele gezinnen te onderhouden hebben en onderdeel uitmaken van de dorpsgemeenschap, spreken dezelfde taal maar hun baas komen ze telkens weer tegen in kerk- en gemeentebestuur. Rechteloos kunnen ze nergens op terugvallen. Of met de hedendaagse ZZP-ers; voor hun gereedschap dienen ze zelf te zorgen. Altijd op jacht naar werk, houden er drie baantjes op na om nog niet rond te komen. En als je wat gebeurt; aan de armenzorg overgeleverd. Alleen was de armoe destijds veel schrijnender.

Hoofdrolspelers in dit verhaal zijn enerzijds boer Schouten die een liberaal boerenfront vormt dat weigert met arbeidersvertegenwoordigers te praten met een bijrol voor SGP-oprichter dominee Kersten die boeren oproept de verplichte pensioenvoorziening niet uit te betalen ‘ze werken toch wel’. Aan de andere kant Oude Tongenaar Cees Gebraad die jarenlang zijn collega’s opriep zich te verenigen en vakbondsbestuurder Portegies die bij weer en (tegen)wind de Delta doorfietste om de degens te kruisen met onwillige werkgevers. Bijzondere personages in het drama zijn Haarlems bisschop en de pastoors van Achthuizen en Oude Tonge. En 1200 figuranten, de landarbeiders om wiens bestaan het allemaal ging.

Mensen die het zelf meegemaakt hebben zijn er niet meer. Bronnen vormen de Zeeuwse krantenbank, het streekarchief en de scriptie van Kees Heestermans, die er vijftig jaar na dato op afstudeerde. Bijzondere bijdragen kwamen van oud-journalist Kees Slager, de man die me 45 jaar geleden aan het radiotoestel gekluisterd wist te houden. Hij tekende de verhalen op van de laatstlevende landarbeiders in het boek ‘armoede treedt binnen’. Ik kon putten uit zijn knipselarchief van vakbondsbladen uit die tijd.

De directe voorgeschiedenis van het arbeidsconflict ligt in de Eerste Wereldoorlog. Nederland was neutraal gebleven en er was goud verdiend met de voedselvoorziening. Tegelijk lagen door blokkades de havens stil. Flakkeeënaren die daarheen de armoede ontvlucht waren, kwamen terug en brachten het gedachtengoed van arbeiderszelfbestuur mee, gepropageerd door socialistische voorgangers Ferdinand Domela Nieuwenhuis en Pieter Jelle Troelstra.

Door Europa waarde een geest van revolutie na de Russische omwenteling. Niet dat landarbeiders meeprofiteerden van hoogconjunctuur, maar toen na de oorlog de bedrijfsvoering weer terug viel op normale marges wensten de boeren deze af te wentelen op de loonkosten. Drie jaar op rij werden loonsverlagingen doorgevoerd, in totaal 40%. In de markt van vraag en aanbod was er immers werkvolk zat. In januari 1923 ging het gerucht rond dat een loonsverlaging van 20% er aan zat te komen. Tot in maart probeeerden vakbondsbestuurders aan tafel te komen. De boeren, verenigd in een liberaal bondgenootschap, wensten niet met een arbeidersvertegenwoordiging in conferentie te gaan. Men zon op een gelegenheid om met pasmunt terug te betalen. Na een koud en nat voorjaar was eind mei de tijd rijp. Er was gezaaid en gepoot en het onkruid tierde welig. Het was de tijd om in rijen naast elkaar de rug te breken op het wieden. Op woensdag 30 mei legden de landarbeiders massaal het werk neer. Hoe men in het rooie Sommerdiek de staking wist af te wenden en in Den Bommel al na een week het werk hervatte; volgende week meer.